Dwadzieścia pięć lat zajęło Martinowi Gilbertowi, brytyjskiemu historykowi (noszącemu od 1995 r. tytuł lorda, zarazem doktora honoris causa uniwersytetu oksfordzkiego) przygotowanie monografii o "niewysłowionych bohaterach Holocaustu", jak głosi jej podtytuł, czyli przedstawienia z całym bogactwem regionalnych i narodowych przypadków - od Niemiec po Wschodnią Galicję, od Norwegii i Danii po Francję i Holandię, wreszcie od Litwy przez Wegry po Albanię (!) i Bałkany - głęboko intrygujacego, po dziś dzień, fenomenu "Sprawiedliwych", w różnych miejscach Europy, nie wyłączając Watykanu. A zatem – heroicznego i szlachetnego, samarytańskiego zachowania ludzi, którzy pomimo panującego terroru i groźby kary (często własnej śmierci i narażenia rodzin) nie zawahali się w latach wojny i niemieckiej okupacji wyciągnąć pomocnej dłoni w stronę prześladowanych Żydów.